ერიხ ფრომი, ფემინიზმი და ფრანკფურტის სკოლა

დუგლას კელნერი
ერიხ ფრომი, ფრანკფურტის სკოლის ერთერთი წარმომადგენელი,  მნიშვნელოვნად  იყო ჩართული გენდერი, ქალსა და კაცს შორის განსხვავების, პრობლემების თეორიტიზებაში. გარკვეული თვალსაზრისით, ფრომმა წინასწარგანსაზღვრა, მარქსისტული ფემინიზმისა და  გენდერის სოციალურად კონსტრუირებული ბუნების პოსტსტრუქტურალისტური ანალიზის  შექმნის, შემგდომი მცდელობები.  გენდერის ფრომისეული ანალიზი არაერთაზროვანი და ურთიერსაწინააღმდეგო იყო. ის  მამრობითი სქესის დომინანტური პერსპექტივიდან აანალიზებდა  გენდერისა  და სექსუალობის საკითხებს.

ამ ნაშრომში მე გენდერის შესახებ ფრომის სხვადასხვა მოსაზრებებს შევაჯამებ, ასევე    თანამედროე  ფემინისტური თეორიის  მიმართ ფრომის  მოლოდინზე  და მის ტექსტებში სექსიზმისა და ესენციალიზმის შესახებ თანამედროვე ფემინისტების შეხედულებებზე  ვისაუბრებ.

ფრომისა და კრიტიკულ თეორიის ურთიერთმიმართების შესახებ საკითხის წამოჭრა,  კითხვათა  მთელ რიგს წარმოშობს, რომლებიც  ფრომისა და  სოციალური კვლევის ინსტიტუტის ურთიერთობას, (მის განხეთქილებას სოციალური კვლევის ინსტიტუტთან) და  ფრომისა და  კრიტიკული თეორიის ურთიერთობის შესახებ შემდგომ დებატებს უკავშირდება. ფრომის   უარყოფის ტენდენციის  ნაცვლად  მე  ვამბობდი,  რომ მისი შრომის  რე-ევოლუცია დაგვიანებული იყო, კერძოდ კი  1930-იანი წლების მისი ზოგიერთი ესეის გადაკითხვა – როდესაც ის სოციალური კვლევის ინსტიტუტის  პროექტებში იყო ჩართული – გენდერისა და აგრესიის  მისეული

ანალიზის მოგვიანებითი ვერსიის  კომბინირებით, ხელს შეუწყობდა  კრიტიკული თეორიისა და ფემინიზმის შესაძლო სინთეზს. უფრო  კონკრეტულად კი , მისი ესეები მატრიარქატზე, რამდენიმე   პროვოკაციულ   პერსპექტივას   შეიცავს პატრაირქატისა და მამრობითი სქესის დომინირების   საკითხებზე და  ქალებსა და მატრიცენტრულ თვისებებზე   პოზიტიური შეხედულებების კონსტრუირებას ახდენს. ამიტომაც  ფრომის შეხედულებები ფრანკფურტის  სკოლის  ზოგი მისი კოლეგის  პატრიცენტრულ პერსპექტივას ”ლახავს”. უფრო მეტიც ფრომი,  პირველი იყო კრიტიკულ თეორიტიკოსებს შორის, რომელმაც გენდერისა და სქესობრივი განსხვავების  საკითხი   წინ წამოწია, და  ოჯახის, პატრიარქატის , ქალთა ჩაგვრის  ცნებების თეორიტიზირება მოახდინა.

მარქსიზმი/ფსიქოანალიზი/ ფემინიზმი

კრიტიკული თეორიის ერთერთი განმასხვავებელი  მახასიათებელი,  მარქსისა  და ფროიდის მოსაზრებების სინთეზია, რომელიც მიზნად  ფსიქოლოგიური მედიატორული თეორიის შექმნას ისახავს სულსა ( ფსიქესა და საზოგადოებას შორის, რომელიც იგნორირებული იყო ტრადიციული მარქსიზმის მიერ.)  ძირითადი თეორიული ესეები, რომლებიც ინსტიტუტის მატერიალისტურ სოციალურ ფსიქოლოგიას  უსვამდნენ ხაზს ,Zeitschrift fur Sozialforschung - ში გამოქვეყნდა ერიხ ფრომის მიერ. ფრომი პრაქტიკოსი ფსიქოანალიტიკოსი  იყო , რომელმაც ფრანკფურტის ფსიქოანალიზის  უნივერსიტეტში ლექტორის  პოზიცია მიიღო. ის ასევე დაინტერესებული იყო მარქსიზმითა და სოციოლოგიით და ინსტიტუტში ფსიქოლოგიის ექსპერტად 1929 წელს დაიწყო მუშაობა. ფრომი პირველი იყო, რომელმაც  მარქსისტული სოციალური ფსიქოლოგიის განვითარების მიზნით მარქსისა  და  ფროიდის სინთეზი მოახდინა. ფრანკფურტის სკოლის სხვა წევრებიც ცდილობდნენ მსგავსი სინთეზი სგახორციელებას, თუმცა, ფროიდისა და მარქსის   ინტერპრეტაცია  ხშირად ,საკმაოდ რთული იყო.

ფრომი თავისი პროექტის ძირითად  კონტურებს  ავლებს სტატიში – ” ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგიის  მეთოდი და ფუნქცია”, ქვესათაურით ”შენიშვნები ფსიქოანალიზსა და ისტორიულ მატერიალიზმზე” (Fromm {1932a} 1970) ის  სტატიას ფსიქოანალიზის ძირითადი პრინციპების განხილვით იწყებს და შემდგომ მიუთითებს, თუ რატომ ფიქრობს,  რომ სათანადოდ ინტერპეტირებული და რეკონსტრუირებული ფროიდის  თეორია  ისტორიულ მატერიალიზმთან შეთავსებადია. ფრომისათვის ფსიქოანალიზი მატერიალისტური ფსიქოლოგიაა, რომელიც  ინსტინქტურ  წარმმართველებსა და მოთხოვნილებებს ისე აანალიზებს, როგორც ადამიანის ქცევის წარმმართველ  ძალებს. ფსიქოანალიზი ძირითადი ინსტინქტების ინვენტარიზაციას  ახორციელებს და  ადამიანის ქცევის მაკონტროლებელ ქვეცნობიერ ძალებსა და მექანიზმებს, ასევე  სპეციფიური ცხოვრებისეული გამოცდილებების გავლენასა  და მემკვიდრეობით მიღებულ   ინსტინქტურ  კონსტიტუციას,აგებულებას აანალიზებს. ამიტომ, ფრომის თვალსაზრისით ფროიდის თეორია ” დახვეწილად ისტორიულია,” ის  ცხოვრების ისტორიის  გაგებიშ მეშვეობით მამჴძრავებელი/წარმმართველი სტრუქტურის გაგებისკენ მიისწრაფის.  (Fromm {1932a} 1970, p. 139)

ფსიქოანალიზის მთავარი კონცეფცია ფრომისათვის ” ინსტინქტების ბიოლოგიური აპარატის აქტიური და პასიური ადაპტაციაა” (Fromm {1932a} 1970, p. 141) 

ფსიქოანალიზის მეთოდი განსაკუთრებით ღირებულია სოციალური ფსიქოლოგიისათვის,  ის  ”სოციეტალურ ცხოვრებაში -რელიგიაში, ტრადიციებში, განათლებასა და პოლიტიკაში  აშკარად ირაციონალური მოქმედებების პატერნების წყაროების აღმოჩენისკენ  მიისწრაფის” (Fromm {1932a} 1970, p. 141) ფრომს ამიტომაც  სჯერა, რომ ”ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია”    ისტორიულ მატერიალიზმთან სავსებით შეთავსებადია, ორივე  მათგანი ანალიზს იწყებს არა იდეიდან ,არამედ მიწიერი ცხოვრებიდან და მოთხოვნილებებიდან, ამ თვალსაზრისით  ორივე  მატერიალისტური მეცნიერებაა.  ”ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია და ისტორიული მატერიალიზმი ცნობიერებსი შეფასების მხრივაც ერთმანეთის მსგავსია. ეს უკანასკნელი  რომელიც ორივეს მიერ გააზრებულია არა როგორც  ადამიანური  მოქმედების  უკან მდგომი  თავად ამ მოქმედების  მამოძრავებელი ძალა, არამედ როგორც სხვა დაფარულ ძალებზე  რეფლექსია. Fromm {1932a} 1970, p. 142) თუმცა  ისტორიული მატერიალიზმი  სოციალურ ცხოვრებაში ეკონომიკური ძალებისა და  ინტერესების პრიმატის დაშვებისკენაა მიდრეკილი, მაშინ როდესაც ფსიქოანალიზი  ფოკუსირებას ახდენს ინსტინქტურ და ფსიქოლოგიურ ძალებზე. ფრომი მიიჩნევს რომ  სინთეზი შესაძლებელია. კერძოდ მას სჯერა, რომ  ანალიტიკურ სოციალურ ფსიქოლოგიას  შეუძლია შეისწავლოს გზები,  რომელთა მეშვეობითაც  სოციო-ეკონომიკური სტრუქტურა გავლენას ახდენს, ფორმას უცვლის  ინდივიდთა და ჯგუფთა ინსტინქტურ აპარატსა და  ინდივიდებს.

ფსიქოანალიზი აქცენტს აკეთებს  ადამიანის განვითარებაში ოჯახის  მნიშვნელობაზე , ფრომს მიაჩნია , რომ  ისტორიული მატერიალიზმი  ამისთვისაც განმამტკიცებელია  ” ოჯახი მედიუმია/შუამავალია რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება ან სოციალური კლასი  თავის  სპეციფიკურ სტრუქტურებს აღბეჭდავს ( ინტერნალიზებას ახდენს ) ბავშვზე. შესაბამისად  ოჯახისა და სოციალიზაციის  პროცესის ანალიზს შეუძლია  გვიჩვენოს, თუ   როგორ ახდენს საზოგადოება თავისი კალსობრივი სტრუქტურის რეპროდუქცირებას/კვლავწარმოებას, და საკუთარ იდეოლოგიასა და   პრაქტიკებს თავს ახვევს ინდივიდებს.  ფრომის მიერ განხილული, ფსიქოანალიტიკური თეორიების მიხედვით მოცემული საზოგადოება მისი წევრებს საზოგადოებისათვის მისაღებად, სოციალიზაციის  მეშვეობით  აქცევს  და ამ სახით კვლავაწარმოებს  ისეთ სახის სპეციფიკურ სოციალურ სტრუქტურას, რომელიც  ბურჟუაზიული საზოგადოების   ნორმად მიღებისა  და  მისი მონაპოვრების უკანონო  უნივერსალიზებისკენ არის მიდრეკილი. ისტორიული  მატერიალიზმი ამ  ჩავარდნების შესწორებას  ყველა სოციალური ფორმაციის, ინსტიტუტის, პრაქტიკისა და ადამიანის ცხოვრების  შინაგან ისტორიულ ბუნებაზე ხაზგასმის მეშვეობით  გვთავაზობს .

ფრომის ესეი პროგრამული ხასიათისაა და დეტალურად არ  აღწერს კაპიტალისტურ- ბურჟუაზიული საზოგადოება,რა სახით კვლავაწარმოებს/კვლავწარმოქმნის  საკუთარ  სტრუქტურას .  მას  უფრო   ფსიქოანალიზისა და მარქსიზმის  შეთავსებადობის თაობაზე  კვლევის პროგრამის  მონახაზი/ კონცეპტუალური ჩარჩო აინტერესებს,   რათა დაამტკიცოს რომ  ფსიქოანალიზს ” ისტორიული მატერიალიზმის მთლიანი კონცეფციის გამდიდრება  არაერთი  სპეციფიკური საკითხით შეუძლია.  ფსიქოანალიზს სოციალურ  პროცესებში მოქმედი   ფაქტორების: საკუთრივ ადამიანის ბუნების შესახებ შესახებ  მეტი ინფორმაციის მოწოდება შეუძლია. (Fromm {1932a} 1970, p. 154) ფრომისათვის, ბუნებრივი ინსტინქტები  საზოგადოების საფუძვლის ნაწილია, და მიიჩნევს რომ,  ადამიანის ქცევისა და სოციალური  პროცესების ჩვენეული გაგება გამდიდრდება იმის შესახებ  ცოდნით თუ რა  ახდენს ინსტინქტების ადაპტირებას საზოგადოების სტრუქტურასთან და   ცვლიან  თუ არა ადამიანები  გარემოს, მათი მოთხოვნილებების შესაბამისად. ” ცალკეული  შეფასებების მიხედვით, ინსტინქტური აპარატი  ბიოლოგიურად მოცემულია, მაგრამ ის მნიშვნელოვანწილად  მოდიფიცირებადია/ცვალებადია. ძირითადი განმაპირობებელი ფაქტორების როლი ეკონომიკურ პირობებამდე  დადის. ოჯახი  არსებითი მედიუმია, რომლითაც ეკონომიკური სიტუაცია ინდივიდების ფსიქიკაზე ახდენს გავლენას . სოციალური  ფსიქოლოგიის ამოცანაა  სოციალურად  გაზიარებული ფსიქიკური ატიტუდებისა და იდეოლოგიების  არაცნობიერი საფუძვლების ახსნაა  -  ეკონომიკური  პირობების ლიბიდორალურ ძალაზე გავლენის ცნებების მეშვეობით.(Fromm {1932a} 1970, p. 149).

ფრომი ასევე ამბობს, რომ ფსიქოანალიზს შეუძლია აგვიხსნას, თუ როგორ ტრანსფორმირდება  სოციო-ეცონომიკური ინტერესები და სტრუქტურები  იდეოლოგიებად, ასევე  საკუთრივ იდეოლოგიები როგორ  ახდენენ გავლენას   ადამიანის აზროვნებასა და ქცევაზე.  მარქსისა და ფროიდის მსგავსი  შერწყმა  განუსაზღვრლად ამდიდრებს მატერიალისტურ სოციალურ თეორიას. ფრომის აზრით, მნიშვნელოვანია იმ შუამავლის /მედიატორის ანალიზი რომლის მეშვეობითაც საზოგადოება და ფსიქიკა ინტერაქციაში შედის ერთმანეთთან.   ის ამტკიცებს, რომ ყველა საზოგადოებას მისი  ლიბიდორალური სტრუქტურა და  პროცესები გააჩნია , რომელთა  დახმარებითაც ადამიანის გონებასა და ქცევაში აღიბეჭდება . ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგია  ამიტომაც ღრმად ემპირიული უნდა იყოს, რათა ახსნას   ამა თუ იმ საზოგადოებაში ბატონობისა თუ მორჩილების არსებობა და ასევე  ისიც- თუ  როგორ, რა გზითაა შესაძლებელი სოციალური და ფსიქოლოგიური ცვლილებები.

იმავე პერიოდის  ესეიში ”ფსიქოანალიტიკური დახასიათება და მისი მსგავსება სოციალურ ფსიქოლოგიასთან”  ფრომი  მის ანალიტიკური სოციალური ფსიქოლოგიის გამოკვლევებს  იქეთკენ  წარმართავს, თუ როგორ ქმნის ბურჟუაზიული საზოგადოება დომინანტურ სახასიათო ტიპებს, რომლებიც სოციალურ სტრუქტურების კვლავწარმოებას და მათი სოციალური ავტორიტეტისათვის დამორჩილებას ემსახურება. სოციალური ხასიათის თეორია ცენტრალურია ფრომის  ნაშრომებისათვის, თუმცა, მის ესეიში ის აჯამებს დომინანტურ ფროიდისტულ მოდას, რომ ” ფსიქოანალიტიკური დახასიათების ძირითადი  მახასიათებელი ზოგი  სახასაითო შტრიხი ან ცალკეული ინსტინქტური მოთხოვნის საპასუხო ფორმაციები თავისი ბუნებით სექსუალურ  სუბლიმაციებად  მივიჩნიოთ”(Fromm {1932b} 1970, pp. 164-165)

ფრომი შემდგომში განიხილავს, ფროიდის თეორიის  მიხედვით ადამიანის განვითარების სამ ფაზას :  ორალურს, ანალურსა და გენიტალიურს, ასევე – თუ როგორ წარმოშობენ  ცალკეული ტიპის სოციალური სტრუქტურები გარკვეული სახის ხასიათის შტრიხებს,  სხვებს კი აქრობენ.   ფრომი  განიხილავს, ბურჟუაზიული საზოგადოება როგორ აყალიბებს  ხასიათის  სტრუქტურას, რომლის ფარგლებშიც  ვალდებულება , მომჭირნეობა/სიძუნწე, დისციპლინა,დაზოგვა  ბურჟუაზიული სტრუქტურის დომინანტური შტრიხი ხდება  მაშინ როცა სიყვარული, გრძნობადი სიამოვნება, ქველმოქმედება, და სიკეთე გაუფასურებულია.

კაპიტალისტურ საზოგადოებაში ინდივიდუალობის  ცვლილების შესახებ ფრომი წერს :  ” აშკარაა რომ მეცხრამეტე საუკუნის   ბურჟუაზიის  ტიპური  მახასიათებელი  შტრიხი  თანდათანობით  გაქრა, ასევე კლასიკური ტიპიც თვითნაკეთი, დამოუკიდებელი მეწარმისა  რომელიც ერთდროულად საკუთარი ბიზნესის მფლობელიცაა და მენეჯერიც  გაქრობის პროცესშია.

ახალი ტიპის კაპიტალისტისათვის ადრინდელი ბიზნესმენის სახასიათო მახასიათებლები უფრო მეტად ხელისშემშლელია/დაბრკოლებაა ვიდრე დამხმარე. თანამედროვე ფსიქიკის აღწერა და ანალიზი კაპიტალიზმისათვის სხვა სახის ამოცანაა, რომელიც თავის თავზე ფსიქოანალიტიკურმა სოციალურმა ფსიქოლოგიამ უნდა აიღოს (Fromm {1932b} 1970, p. 185)

ფრომი მოგვიანებით (1947;1955) თანამედროვე კაპიტალისტური საზოგადოების დომინანტურ სახასიათო ტიპებს დეტალურად აღწერს.  ამის ერთერთი საინტერესო  მცდელობა  ადრეულ 1930 -იან წლებში, მის მიერ Johann Jacob Bachofen -ის მატრიარქატის თეორიაშიც, მატერიალისტური სოციალური ფსიქოლოგის განვითარების  ანალიზი, სტატიაში:   ”თეორია დედობის უფლებაზე და მისი მიმართება სოციალურ ფსიქოლოგიასთან.(Fromm {1934} 1970). ფრომი წარმოაჩენს თუ როგორ არის ბაჩოფენის ნაშრომი მითვისებული როგორც სოციალისტი მოაზროვნეების, როგორებიცაა  ენგელსი, ასევე  კონსერვატორი მოაზროვნეების მიერ. მატრიარქატის თეორიის  კონსერვატორული  ვერსიის გაკრიტიკების შემდეგ  ფრომი გვთავაზობს  იმის კრიტიკასაც  თუ როგორ არის ის მითვისებული  პროგრესივისტული აზროვნების მიერ. დასაწყისისათვის ფრომს  სჯერა   ბაჩოფენის შემოთავაზებული ხედვების, თუ როგორ ვითარდება ქალის ბუნება სოციალური  პრაქტიკებისგან, განსაკუთრებით, დედობის აქტივობები  წარმოქმნის  აღმზრდელობით, დედობრივი ხასიათის შტრიხებს რომლებიც ქალთანაა ასოცირებული, ამიტომაც  ითვალისწინებს  დედობის  თანამედროვე  ფემინისტურ  თეორიებს (იხილეთ,Chodorow 1978).

ფრომი  მატრიარქატის ანალიზისას  ყურადღებას ამახვილებს ქალის  პოზიტიურ  თვისებებსა  და პატრიარქატის ნეგატიურ თვისებებზე, სწორედ ამიტომ გვთავაზობს კავშირს  ფემინისტურ და კრიტიკულ თეორიებს შორის. უფრო მეტიც, ფრომი ამბობს რომ ბაჩოფენის  მატრიარქალური საზოგადოების  თეორია, ”ახლოსაა სოციალიზმის იდეალებთან”. მაგალითად,  მატრიარქატის თეორიის  ცენტრალური იდეაა ადამიანთა მატერალური კეთილდღეობა და მსოფლიოს  ბედნიერება. მეორე  მხრივ, მატრიარქალური საზოგადოების რეალობა, როგორც აღწერილია ბაჩოფენის მიერ    ენათესავება  სოციალისტურ იდეალებსა და მიზნებს და პირდაპირ ეწინააღმდეგება რომანტიკულ და რეაქციონერულ  მიზნებს. ბაჩოფენის მიხედვით, მატრიარქალური საზოგადოება იყო პირველყოფილი დემოკრატია, რომელშიც სექსუალობა  თავისუფალი იყო ქრისტიანული  ”გაუფასურებისგან,” ხოლო  დედობრივი სიყვარული და თანაგრძნობა  კი- დომინანტური მორალური პრინციპები, ვინმეს დაზიანება სასიკვდილო ცოდვად ითვლებოდა და  კერძო საკუთრება ჯერ  კიდევ არ არსებობდა.(Fromm {1934} 1970, pp. 118-119). ფრომისათვის გადამწყვეტი კითხვა  მატრიარქატის თეორიასთან მიმართებით იყო არა  ის,  არსებობდა  თუ არა მატრიარქატული საზოგადოება ისეთი როგორც ბაჩოფენმა  აღწერა, არამედ მატრიარქატის თეორია   კაპიტალისტური  პატრიარქალური საზოგადოების  საწინააღმდეგო ინსტიტუტების, დამოკიდებულებებისა და  ღირებულებების ცალკეულ ქსელს წარმოადგენს და სწორედ   ამიტომ  სარგებლობს  იმ სოციალისტების ფართო  მოწონებით, რომლებიც  ფიქრობენ, რომ  საზოგადოების სოციალური და ფსიქიკური  სტრუქტურების რადიკალური, ფუნდამენტური ცვლილებებია აუცილებელი. (Fromm {193} 1970, p. 120)

ამიტომაც ზოგმა ფრომის ესეი ბაჩოფენზე შესაძლოა წაიკითხოს, როგორც მარქსიზმისა და ფემინიზმის სინთეზი   და ამიტომაც – პირველი მცდელობა კრიტიკული თეორიის  ფემინისტური განზომილების განვითარებისა. მაგალითად,  მატრიარქატიდან პატრიარქატში გადასვლის შესახებ დისკუსიის დროს, ფრომი წერს რომ   პატრიარქალური სოციალური სტრუქტურა  ” მჭიდროდ   შეკრული დღევანდელი დღის  კლასობრივი ხასიათით…” პატრიარქალური ოჯახი ერთერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი  ადგილია ფსიქიკური  ატიტუდების  წარმოქმნისათვის, რომლებიც  კლასობრივი საზოგადოების სტაბილურობის  შენარჩუნებას ემსახურებიან. ”(Fromm {1934} 1970, p. 124) ფრომის აზრით, ” პატრიარქალური კომპლექსი”  ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში ვითარდება, რომელიც შეიცავს ” დამოკიდებულებას მამის ავტორიტეტზე, სიბრაზის ნარევში ჩართულობას, სიყვარულსა და სიძულვილს, მშობლების  ავტორიტეტთან იდენტიფიკაციას, ძლიერ და  მკაცრ  სუპერ-ეგოს, რომლის  პრინციპი არის ის რომ მოვალეობა უფრო მნიშვნელოვანია ვიდრე  ბედნიერება, დამნაშავეობის შეგრძნებას,  კვლავწარმოქმნილს  ისევ და ისევ  აზრთა სხვადასხვაობით სუპერეგოსა და რეალობის   მოთხოვნებს შორის, რომლის  ეფექტიც არის ხალხის დამორჩილება ავტორიტეტისადმი. ეს ფსიქო-სოციალური მდგომარეობაა, რომელიც ხსნის რატომ არის  ოჯახი  უნივერსალურად მიჩნეული  საზოგადოების საფუძვლად ( ან სულ მცირე  ერთერთ მნიშვნელოვან განმანმტკიცებლად)(Fromm {1934} 1970, p. 124)

პატრიარქალურ საზოგადოებაში,  მამასთან  ურთიერთობის საკითხი   ცენტრალურია. ფროიდის თეორიაში, ოიდიპოსის კომპლექსიც   მამა-ვაჟიშვილის ურთიერთობას    ფსიქოლოგიური განვითარების პროცესისთვის ძირითადი მნიშვნელობის საკითხად    მიიჩნევს  , ფრომი  საუბრობს    სხვადასხვა გზებზე რომლებშიც  მშობლების ავტორიტეტი ქვეცნობიერად ერთვება სოციალიზაციის  პროცესში და   კაპიტალისტური და  ბურჟუაზიული  საზოგადოების ღირებულებებს აწარმოებს. ფრომი შემდეგ ერთმანეთს ადარებს ბავშვების ურთიერთობას დედებთან  და დედობრივ  ღირებულებებს, რომლებიც ჩართულია ამ  ურთიერთობებში, მაშინ როცა  მამასთან ურთიერთობა პირობითია და ქცევაზეა დამოკიდებული, წარმატება და შესაძლებლობა რომ შეასრული მისი  მოლოდინები, დედის სიყვარულის უპირობო ელემენტია და ნაკლებად მტკიცე მახასიათებელი ღირებულებების, დამანშავეობის და საჭიროებების რომ წარმატებას მიაღწიო  სიყვარულის მოპოვებაში.

შეჯამებისას, ჩვენ შეგვიძლია ვთქვათ რომ  პატრიცენტრული ინდივიდი და საზოგადოება    კომპლექსური მახასიათებლებით ხასიათდება , რომლებშიც  დომინანტურია, მკაცრი სუპერეგო,  დანაშაულის შეგრძნება, მამის ავტორიტეტისადმი  მორჩილება, ტანჯვის მიღება  როგორც  დანაშაულისათვის სასჯელის და  ბედნიერების  ნაკლები  შესაძლებლობა. მატრიცენტრული  კომპლექსი, საპირისპიროდ, ხასიათდება  ოპტიმისტური ნდობით  დედის უპირობო სიყვარულისადმი,  დამნაშავეობის ნაკლები შეგრძნებით,  სუსტი სუპერეგოთი და  სიამოვნებისა და  ბედნიერების  უზარმაზარი შესაძლებლობით. ამ მახასიათებლებლებთან ერთად , ფრომი ასევე ავითარებს დედობრივი  თანაგრძნობისა და სიყვარულის  იდეალებს .(Fromm {1934} 1970, p. 131)

წინასწარგანჭვრეტს თანამედროვე  ფემინისტურ თეორიებს, ფრომი  პოზიტიურად აფასებს მდედრობით/ დედობრივ ღირებულებებსა და თვისებებს, მაშინ როცა აკრიტიკებს  მამრობით/პატრიცენტრულ  ღირებულებებსა და თვისებებს. ისტორიული სკეჩის შემდეგ  მატრიცენტრული კულტურის   შუა საუკუნეებსა და   კათოლიციზმთან ასოცირების და  პატრიცენტრული კულტურის ბურჟუაზიასთან, კაპიტალიზმსა და პროტესტანტიზმთან, ფრომი აჯამებს   რომ,  ” რეალური,    წარმოამდგენელი  ახალი მატრიცენტრული ტენდენციებისა  საშუალებას გვაძლევს   ვიყოთ  კლასი, რომლის მოტივია  სამუშაოსადმი  ტოტალური “მიძღვნა”, უფრო მეტად ეკონომიკით იქნება  გაპირობებული, ვიდრე ინტრენალიზებული სინდისის  ქენჯნით.  (Fromm {1934} 1970, p.

134)

ფრომი  მიუთითებს ,  არსებული სოციალური ურთიერთობების რელატიურობაზე, და ინსტიტუტებზე როგორებიცაა ქორწინება, მონოგამია, კერძო საკუთრება ,სხვა ბურჟუაზიული სოციალური ფორმები და მიიჩნევს რომ   სოციალური შეთანხმებების კონსტრუქტივისტული ბუნების  შესახებ მსგავსი  შეხედულება ” სასარგებლოა   თეორიისა და  პოლიტიკური აქტივობისათვის, რომლებიც არსებული სოციალური სტრუქტურების  ფუნდამენტურ ცვლილებებს  უჭერენ მხარს  (Fromm {1932} 1970, p. 123) შესაძლოა იყოს სხვა პოლიტიკური მიზეზებიც, რის გამოც თეორიამ უნდა მოიწონს  პროგრესულობა: ” იმ ფაქტისგან განცალკევებით რომ მატრიარქატის თეორია  ხაზს  უსვამს  ბურჟუაზიული სტრუქტურის  რელატიურობას, მისი ძალიან სპეციალური შინაარსი მარქსისტების  სიმპათიას იპოვებს. უპირველეს ყოვლისა, მან აღმოაჩინა პერიოდი როდესაც ქალები  იყვნენ  საზოგადოების ავტორიტეტები და მთავარი ფიგურები, უფრო მეტად ვიდრე კაცების მონები და  ბარტერის/გაცვლის ობიექტები, ეს მნიშვნელოვან დახმარებას უწევს  ქალების პოლიტიკური და სოციალური ემანსიპაციისათვის ბრძოლას. მეთვრამეტე საუკუნის დიდი ბრძოლა გამოცოცხლებულია მათ მიერ, რომლებიც იბრძოდნენ  უკლასო საზოგადოებისათვის.(Fromm {1932} 1970, p. 123).

ფრომი   საკუთარ  ნაშრომს  მატრიცენტრული ტენდენციებისა და მარქსიზმის, ანუ მარქსიზმისა და ფემინიზმის შეჯამებით ასრულებს.  ”  მარქსისტული სოციალური  პროგრამის ფსიქიკური საფუძველი  უმეტესწილად მატრიცენტრული კომპლექსია. მარქსიზმი არის იდეა რომ, თუ  ეკონომიკის  პროდუქტიული შესაძლებლობები რაციონალურადაა ორგანიზებული, ყოველი  პიროვნება  უზრუნველყოფილი უნდა იყოს საქონლის  იმ საკმარისი მიწოდებით,  რომელიც მას სჭირდება  – არ აქვს მნიშვნელობა  როგორი იყო მისი როლი წარმოების  პროცესში. უფრო მეტიც ყველაფერი ეს  გაკეთებული უნდა იყოს   ნაკლები  მუშაობით თითოეული  ინდივიდის წილ, ვიდრე  აუცილებელი იყო ამ დრომდე და საბოლოოდ, ყოველ  ადამიანს აქვს უპირობო  უფლება  ცხოვრებაში ბედნიერებისა და ეს ბედნიერება   ძირითადად  თანაარსებობს  ” ჰარმონიულ  ხსნაშითითოეული  ინდივიდის” – ყველა ეს იდეა არის რაციონალური, მეცნიერული გამოხატვა იდეებისა:: დედამიწა ყველა მის შვილს აძლევს  იმას, რაც მათ სჭირდებათ, მათი დამსახურებების  მიუხედავად .”(Fromm {1934} 1970, p. 134-135).

სანამ  ფრომის  მიერ    მატრიარქალური კულტურის  მარქსისტულ სოციალიზმთან გათანაბრებაზე   კამათობენ , საინტერესოა  აღვნიშნოთ მისი დამოკიდებულება   ქალთა ემანსიპაციისადმი და მისი დაპირისპირება  პატრიარქატისადმი  .  ზოგი ასევე მიუთითებს, მის მიმართებაზე რომელიც ფრანკფურტის სკოლის სხვა წევრების მიერ გავრცელდა, სენსუალურ  დაკმაყოფილებასა და  ბედნიერებაზე.   ფრომი  მიიჩნევს, რომ ბაჩოფენი მატრიარქატის  მის თეორიაში    ” დედამიწაზე მატერიალურ ბედნიერებაზე” და ”სოციალურ  ჰედონიზმზე”  მიუთითებს   რა ც ფრომს ეხმარება ახსნას თუ რატომ მოსწონდათ ბაჩოფენის  შეხედულებები სოციალისტ მოაზროვნეებს(Fromm {1934} 1970, p. 125)  რაც შეეხება ,  ფრომის დამოკიდებულებას მატერიალური ბედნიერებისა და  სენსუალური /გრძნობადი დაკმაყოფილების მიმართ    ის მიიჩნევს რომ ადამიანებს  სექსუალობა ” სთავაზობს ყველაზე ელემენტარულ და  ძლიერ შესაძლებლობებს კმაყოფილებისა და  ბედნიერებისათვის ” (Fromm {1934} 1970, p. 126).

ფრომი  მატრიცენტრული კულტურის პოზიტიურ ანალიზსა და პატრიარქალური ღირებულებების   კრიტიკას გვაწვდი , რომელიცაღიარებულია   ბაჩოფენის მიერ   თუმცა, ცხადი არ არის რომ მის მიერ  მატრიარქატის  მითის გამოყენება ქალის თვისებების დასაფასებლად   საუკეთესო კონცეპტუალური  საშუალებაა  დღესდღეობით  ფართოდ გავრცელებული  სკეპტიციზმი არსებობს, იმის  თაობაზე  სინამდვილეში არსებობდნენ თუ არა    მატრიარქალური საზოგადოებები   და  ბაჩოფენის მიერ    დედობისა და დედობრივი ღირებულებების რომანტიზაცია     განსაზღვრულ  ნორმატიულ როლს  ხომ არ ქმნის ქალებისათვის, ამიტომაც  ზღუდავს მათ თავისუფლებას  რომ აირჩიონ არსებობის  წესები სოციალური  ნორმების შეცვლით. ბევრი ქალი დღესდღეობით ცდილობს თავი დააღწიოს ქალების, როგორც დედების   განსაზღვრებას ს, რომელსაც პატრიარქატის მითი იყენებს რათა განსაზღვროს ქალის  აუცილებელი  ფუნქცია. არსებობს ასევე კითხვები ბაჩოფენის  ნაშრომის ანთროპოლოგიურ და იდეოლოგიურ ღირებულებასთან დაკავშირებითაც.

მიუხედავად იმისა რომ   ეს  ფრომის  1930-იანი წლების ნაშრომია   ავტორიტეტსა და ოჯახზე, ის   მეტად ღირებულია  თანამედროვე ფემინიზმისათვის ვიდრე  ფრომის  რეფლექსია  ბაჩოფენის მატრიარქატის თეორიაზე. ფრომმა  გადამწყვეტი როლი შეასრულა  მულტი-დისციპინარულ კველვაში ოჯახისა და ავტორიტეტის ერთმანეთთან  დაკავშირები , რომელიც   1930 -იან წლებში სოციალური კვლევის ინსტიტუტის მიერ ჩატარებული ყველაზე სუბსტანციური პროექტია. 5 წლიანი კვლევის შედეგი  ორ ტომად გამოქვეყნდა  ”კვლევის რეპორტი” (Fromm, Horkheimer, et. al. 1936)

პირველი ნაწილი  ჰორკჰაიმერის , ფრომისა და მარკუზეს  სამი თეორიული ნაშრომისგან   შედგებოდა და ჰორკჰაიმერის მიერ იყო რედაქტირებული  , მეორე  ნაწილი რედაქტირებული იყო ფრომის მიერ და შედგებოდა  სხვადასხვა სოციალურ  კლასებში სოციალიზაციის შესახებ  კვლევებისგან, სექსუალური განათლების, ახალგაზრდათა სოციალიზაციისა  და უმუშევარი ოჯახების  სოციალიზაციის  შესწავლით, მესამე ნაწილი რედაქტირებული იყო  ლოვენთალის მიერ  და შედგებოდა ოჯახისა და ავტორიტეტის  სფეროში სხვადასხვა  კვლევებისგან ,  სხვადასხვა  ქვეყნებში.

თავის თეორიულ ესეიში ერიხ ფრომი ავტორიტეტსა და ოჯახს შორის  ურთიერთობების გასაანალიზებელი მექანიზმების  წარმოჩენას შეეცადა. ის და  მისი კოლეგები ფიქრობდნენ რომ განესაზღვრათ ”ფსიქოლოგიური იმპულსები, რომლებიც ადამაინების ავტორიტეტებისადმი მორჩილებას  იწვევს  და თვად  ამ ამ მორჩილებას კი  ბრძანებების/მითითებების ხასიათის მიუხედავად  სასიამოვნოდ აქცევს (Fromm 1936, p. 908). ფრომი  მიიჩნევს , რომ  ფროიდის  თეორია  ” ჯერჯრობით საუკეთესო მიდგომას   გვაწვდის ავტორიტეტის  ფსიქიკური დინამიკის გასაგებად, ”   ის ავტორიტეტისა და  მორჩილების  მექანიზმების  ასახსნელად  ფროიდის თეორიის იდის, ეგოს    სუპერ  ეგოსა  სადო-მაზოხიზმის კატეგორიებს იყენებს

ფრომი    სუპერ-ეგოს წარმოადგენს,  როგორც ინტერნალიზებულ  სოციალურ ავტორიტეტს, ”  განსაკუთრებით  მამის ავტორიტეტს  მოდერნული დროის   პატრიარქალურ ოჯახში.  მას შემდეგ რაც გარე ავტორიტეტები  ინტერნალიზდება , ინდივიდი ემორჩილება   მის ბრძანებებსა და აკრძალვებს , არა მხოლოდ იმიტომ რომ   გარე დასჯების  შიში აქვს,  არამედ   შიდა   ცენზორის შიშის გამოც , რომელიც მან  შექმნა საკუთარ თავში შიგნით.  მანამ სანამ  სუპერ- ეგო არსებობას ფლობს   ავტორიტეტის  ინტერნალიზაციაში, ეს არსებობა  მუდმივად   ძალდატანებულია  ავტორიტეტის წარმომადგენლებზე    სუპერ-ეგოს  პროექციით.   შემდგომში არის  უზრუნველყოფილი   სუპერ ეგოს თვისებებით , მისი მორალურობით , მისი სიბრძნითა და  ძალით , ისე  რომ ისინი დამოუკიდებელნი არიან   რეალობისაგან.  ამ გზით  ეს ავტორიტეტები  უფრო მეტად  ადაპტირებული და მეტად  ინტერნალიზებული ხდება  და უკეთესად ერგება მათ როლს  სუპერ-ეგოს მატარებლებისა. ამ  სახით  მკვიდრდდება  მუდმივი  წრებრუნვა . სუპერ-ეგო – ავტორიტეტის ურთიერთობა ამიტომაც დიალექტიკურია  .  (Fromm 1936, p. 908).

ფრომი შემდგომში აღწერს,  თუ როგორ არის  ოჯახი  ძირითადი ინსტიტუტი  სუპერ -ეგოს   წარმოებაში, ხოლო  ძლიერი სუპერ-ეგოს  განვითარება  კი  ამბოხების  ძლიერ იმპულსებს . სუსტი ეგოები  სუპერ-ეგოს ,ავტორიტეტს   უმოჩილებენ, ამიტომაც ფრომი  ინდივიდებს მოუწოდებს ძლიერი ეგოს  წარმოებისკენ  რომელიც შესაძლებლეს გახდის  მეტად დამოუკიდებელ ფიქრსა და  მოქმედებას. ეს მეტისმეტად   გადაუდებელია,   ფრომი მიიჩნევს რომ ადამიანთა  ეგოები ისეთი სუსტი ხდება, რომ  ” მაჩოისტური ხასითი ” თითქმის ნორმალურად მიიჩნევა. ხასითი ფრომისათვის    სპეციფიურ    ინდივიდუალურ  სტრუქტურებს უკავშირდება , რომლებიც   ინსტინქტური  მამოძრავებლების/მოთხოვნების, რეაქციების  ფორმაციისა და სოცალიზაციის პროცესის რეპრესიისა და სუბლიმაციის  შედეგია . სოციალური ხასიათი   სხვადასხვა საზოგადოებების მახასიათებელ დომინანტურ  სახასაითო სტრუქტურებს ეხება .  ფრომი მიიჩნევს რომ მაჩოისტური ხასიათი   მჭიდროდ  არის  დააკვშირებული  სადიზმთან. ის    ხაზგას უსვამს     სადო-მაჩოისტურ ხასიათს და ამბობს  რომ   ეს ავტორიტეტული საზოგადოების  ფსიქიკური  აპარატის ძირითადი ნაწილი ხდება . სადო-მაჩოისტური ხასითი დომინანტურ ავტორიტეტებსა და „მაღალ ძალაუფლებებს“ ემორჩილება . მაჩოისტური ხასიათი  სიამოვნებას  იღებს ორივესგან მაღალი ძალაუფლებისადმი მოჩილებისგან და   მასზე დაბალ სტრატაზე ავტორიტეტის  თავსმოხვევისგან.  ხასიათის ეს ტიპი  ამიტომაც   სოციალური ავტორიტეტის  კვლავწარმოებას უწყობს ხელს  და  წვლილი შეაქვს სოციალური  „ბატონობისა“  და აგრესიის გაზრდაში.

ფრომი ამტკიცებდა,რომ ავტორიტეტული საზოგადოებები იმ  მოთხოვნილებებსა და კმაყოფილებებს აწარმოებენ, რომლებიც   სადო-მაჩოისტური  ხასიათის სტრუქტურების განვითარებას იწვევს. ამის მსგავსად, ფრომი მიიჩნევდა რომ ეკონომიკური  პირობების გაუარესებას, სიბრაზის/აგრესიის ზრდას,    შესაძლოა ოჯახში მამის ავტორიტეტის  შემცირება  მოჰყვეს,  რის შედეგადაც სოციალური  ინსტიტუტების  ავტორიტეტი ხშირად იზრდება ,  ინდივიდებს   უფრო მეტად უმორჩილებს  საზოგადოების პირდაპირ  დომინაციას. დისკუსიაში  ავტორიტეტის წინააღმდეგ, ფრომი მოგვიწოდებს  ამბოხებისაკენ  ირაციონალური ავტორიტეტის წინააღმდეგ და  ძლიერი ეგოს  განვითარებისაკენ, რომელიც არ მიიღებს სიმოვნებას,  როგორც სუბორდინაციისგან, ასევე დომინაციისგან და რომელიც  ჰეგემონური სოციალური ავტორიტეტისგან დამოუკიდებველი იქნება, ასევე , შეეძლება    შეიცნოს რაციონალური ავტორიტეტი .

თანამედროვე კაპიტალისტურ საზოგადოებაში  დამოუკიდებელი ეგოს გავითარების   შესაძლებლობის მიმართ ინსტიტუტის სხვა წევრები უფრო მეტად სკეპტიკურები იყვნენ ვიდრე  ფრომი   და  მიიჩნევდნენ რომ  ყურადღება მასობრივი  კულტურის  პოლიტიკისა და  სოციალურ   ინსტიტუტებზე  უნდა გაემახვილებინათ.(Kellner 1989b) წიგნში, -  ”თავისუფლებისგან გაქცევა ” ( ფრომი 1941) ფრომი აანალიზებს გზებს, რომლითაც ინდივიდები ირაციონალური ავტორიტეტის  ინტერნალიზებას ახდენდნენ ფაშისტურ პერიოდში და ”ადამიანი თავისთვის” და ” ჯანსაღი საზოგადოება“  ( ფრომი, 1955) ფრომი  განიხილავს თუ როგორ  , როგორ იქცევიან  კონფორმულად ინდივიდები  თანამედროვე კაპიტალისტურ და პატრიარქალურ საზოგადოებაში.ფრომის შრომაში  მარქსიზმის ფემინიზმისა და ფსიქოანალიზის  გადაკვეთის წერტილი  ფემინისტური თეორიის  შემდგომ   ტენდენციებს ითვალისწინიებს კრიტიკულ თეორიასა და  ფემინიზმს შორის შესაძლო სინთეზისა წინასწარ   მოლოდინს გვთვაზობს. მას შემდეგ რაც გენდერის ანალიზი თანამედროვე ფემინისტური თეორიის ძირითადი ასპექტია,  გამოვარკვიოთ თუ  რა წვილი შეიტანა  ფრომა  გენდერის თეორიაში  და რა სახის   შეზღუდვებმა  შებოჭა  ის რომ   კაცსა და ქალს შორის განსხვავების უფრო ადეკვატური  ანალიზი განევითარებინა.

 ფრომიგენდერზე:  კონფლიქტური  მოდელები

1940-იანი წლებიდან გარდაცვალებამდე    ფრომი  პირველი   წარმომადგენელი იყო კრიტიკული თეორიისა, რომელმაც გენდერული პერსპექტივა განავითარა ,   ფოკუსირებას ახდენდა  ქალსა და მამაკაცს შორის  განსხვავებების  თეორიტიზებაზე. მისი პერსპექტივები  გამუდმებით იცვლებოდა და  საოცრად ურთიერთსაწინააღმდეგო იყო, ახდენდა რა  გენდერის თეორიტიზების სირთულეების  გადასინჯვას, დომინანტური  იდეოლოგიური ცრურწმენების გადალახვით. 1943 წელს,   ესეიში   ”სქესი და  ხასიათი” ფრომი საკუთარ თავზე  იღებს გენდერის დომინანტური მოდელების დახასიათებისა და  საკუთარი პერსპექტივის გამოკვეთის  მეტად  დელიკატურ ამოცანას ის  იწყებს  გაცნობიერებით, რომ  სქესთა შორის განსხვავებების  მოხაზვის  პროექტი  გრძლევადიანია,  იმოწმებს  სქესთა შორის განსხვავებების ბიბლიურ ახსნებს, არსობრივ განსხვავებებს სქესებს შორის და შემდეგ  მიუთითებს  მათ პოლიტიკურად დამუხტულ ბუნებაზე, მიზანმიმართულობაზე  ლიბერალური განმანათლებლობის  პოზიციების  შედარებით , რომელშიც არ არის  თანდაყოლილი  განსხვავება  სქესთა შორის, კონსერვატორულ  რომანტიკულ   მტკიცებებთან სქესთა შორის არსობრივ განსხვავებებზე, რომელიც გამოყენებული, იყო რათა    მამაკაცთა   ბატონობისათვის   დაეჭირათ მხარი და  სქესთა შორის  უთანასწრობა გაემართლებინთ. (Fromm1943, p. 21).

ფრომი ასევე  გენდერის შესახებ    ფროიდის  მიერ კონსერვატორული პოზიციის   გაგრძელებაზე  მიუთითებს და   ”კულტურალისტულად ორიენტირებული ” ფსიქოანალიზის წარმოშობას იმოწმებს , რომელმაც   ”საკაამთო//სადავო გახადა ფროიდის  აღმოჩენები/მიგნებები”(1943,

p.  22).

თავად ფრომი, თავის ესეიში  გენდერულ განსხვავებებზე   ბიოლოგიურ ესენციალიზმსა და  კულტურულ რელატივიზმს შორის მედიატორული/შუალედური პოზიციის დაკავებას  ცდილობს.   ფრომს  სქესთა შორის „ ნამდვილად არსებული“ განსხვავებების გაანალიზება   ც სურს   საეჭვო განსხვავებების   გაზვიადების გარეშე, რომლებიც  ერთი სქესის    მეორეზე ბატონობას  ამართლებენ .

მისი ნაშრომის  თეზისია, რომ  ცალკეული ბიოლოგიური  განსხვავება ხასიათობრივ   განსხვავებას იწვევს: და ასეთი განსხვავებები სოციალური ფაქტორების მიერ გამოწვეიულ განსხვავებებშია  გათქვეფილი   გავლენის  მიხედვით, ეს უკანასკნელნი  უფრო  ძლიერნი არიან  და  ბიოლოგიური განსხვავებების გამძაფრება  ან გაქრობაც კი შეუძლიათ.   ხასიათობრივი განსხვავებები სქესთა შორის  იმის გამო რომ ისინი არ არიან  პირდაპირ  კულტურის მიერ განსაზღვრულნი,არასოდეს   ქმნიან  მნიშვნელადღ განსხვავებებს (Fromm 1943, pp. 22-23).

ფრომი   ბიოლოგიური სქესობრივი განსხვავებების მისეულ ანალიზს   იმაზე  მითითებით  იწყებს, სექსუალური აქტის დროს კაცსა და ქალს შორის ჩუმ განსხვავებად მიიჩნევს. ის ამბობს რომ მამრობითი სქესის წარმომადგენელს უნდა  ჰქონდეს ერექცია და  შეინარჩუნოს ის   მთელი აქტის განამვლობაში სანამ  ორგაზმი ექნება; რათა  დააკმაყოფილოს ქალი, მან (კაცმა)  ერექცია  უნდა შეინარჩუნოს მანამ, სანამ ქალს  ორგაზმი  ექნება(1943, p. 23).  ფრომს მიაჩნია , რომ ეს ბიოლოგიური ფაქტები  ქალისა და  მამაკაცის განსხვავებულ  სექსუალურ  შიშიებს განაპირობებს . მამაკაცს აქვს „შესრულებისა“ და მარცხის შიში. ” ქალის მოწყვლადობა მეორე მხრივ  დამოკიდებულია  მის კაცზე დამოკიდებულებაზე”  საფრთხის  ელემენტი,  რომელიც დაკავშირებულია  მის (ქალის) სექსუალურ  ფუნქციასთან ძევს არა დამარცხების შიში  არამედ  იმის შესაძლებლობაში რომ ის  იქნება   ”   მარტო დატოვებული”,   იმედგაცრუებული, და ისე რომ არ ექნება   კონტროლი  მთელი   პროცესისა რომელიც მას სექსუალურ  კმაყოფილებამდე მიიყვანს.“

აშკარაა, რომ ეს ანალიზი  სექსუალობის მოდელად    ჰეტეროსექსუალურ  გენიტალიურ  კავშირს მიიჩნევს.    და მხედველობის მიღმა რჩება, რომ    ორალური ან მასტურბირების  შემთხვევაშიც შესაძლებელია  ორგაზმის მიღწევა, რაც ფრომის მიერ სექსუალური პრაქტიკების  ანალიზის „უსაფუძვლობასა“   საკუთარი გარემოთი  განსაზღვრულობაზე/შეზღუდულობაზე მიგვითითებს. . მიუხედავად   სერიოზულ კონცეპტუალურ შეცდომაზე  დაყრდნობის მიუხედავად , ზოგი მიიჩნევს რომ ფრომი პატრიარქატის გაკრიტიკებასა და  იმ პერიოდის  დომინანტური სექსუალური მეთოდოლოგიის  სტერეოტიპების  დანგრევას ცდლიობდა   ის  ფროიდის სექსუალობისადა  სქესობრივი განსხვავებების   უკიდურესად  პატრიარქალურ  მოდელს  აკრიტიკებს    და  ამბობს რომ,  ფროიდისა  და   ტრადიციული  იდეოლოგიების   ინტერპრეტაციები ქალისა, როგორც  არსობრივად  ფუქსავატის, უვარგისის   კაცებს  საკუთარუ თავის „დასამტკიცებლად“ სჭირდებათ,  ” რათა  მოახდინონ დემონსტრირება  რა კარგი შემსრულბებლები არიან   სექსუალური აქტის დროსაც და სოციალურ სფეროშიც, სადაც   კაცები   სექსუალური მარცხის შიშისგან  თავის დაღწევას ცხოვრების   სხვა სფეროებში  პრესტიჟის მოპოვებისათვის   ბრძოლის მეშვეობით ცდილობენ .(1943, pp. 25f.). ქალები  მეორე მხრივ  იძულებულნი არიან  მიიზიდონ მამაკაცები და ამიტომაც ქალების  „პატივმოყვარეობა“  ეს არის  იმის საჭიროება რომ მიიზიდონ, და  იმის  გამოძახილი  რომ  მათ შეუძლიათ მიზიდვა,  მიმზიდველები არიან”  (Fromm 1943, p. 27).

ფრომი ასევე,  ამბობს რომ,  სოციალური  სისტემა  როგორც ერთი მთლიანობა   მამაკაცთა შეჯიბრებითობასა და   პატივმოყვარეობას  ახალისებს ,  ისევე როგორც ძალაუფლებასა და დომინაციას/ბატონობას ქალებზე,  რათა  დაიამოს, გაქარწყლოს  დაცინვის შიში და  მოიხვეჭოს პრესტიჟი რომ შეებრძოლოს    საფრთხის  განცდას.  ფრომის  აზრით  რომ სქესთა შორის ბრძოლაში პენისი იარაღია რომლის მეშვეობითაც  მამაკაცს   ქალზე   სადისტური დომინირება შეუძლია, თუმცა ქალს შეუძლია  დასცინოს  კაცს და  იმპოტენტადაც კი აქციოს ის: ”კაცთა სპეციფიური  მტრობა  არის  ის რომ გაიმარჯვოს/მეტი ძალაუფლება მოიპოვოს;  ქალების არის ის რომ ძირი გამოუთხაროს.(Fromm 1943,

p. 28).

ამიტომაც  ფრომი  სქესობრივი განსხვავებების გამოვლენისას  კულტურალისტური მახსიათებლებისთვის  უპრატესობის მინიჭებისკენაა მიდრეკილი , თუმცა ის   კამათობს რომ, თანამედროვე საზოგადოებებში  ბიოლოგიური და კულტურული  განსხვავებები  ერთმანეთის  განმტკიცება გაძლიერებისკენ მიისწრაფიან . ფროიდის თეორიისთვის  პენისის შურის შესახებ  მიმართულების შეცვლის შემდეგ   იმაზე  მითითებით რომ მამაკაცებს შურთ  ბავშვის  გაჩენის შესაძლებლობა რომ არ აქვთ, ფრომი იმეორებს    Bachofen მატრიარქატის ანალიზს (pp. 28-30)  და  ამბობს რომ

ეს  ბუნებრივი განსხვავებები  ათქვეფილია  იმ განხვავებებში  რომლებიც გაპირობებულია  იმ სპეციფიკური  კულტურის მიერ  რომელშიც ესა თუ ის ადამიანები ცხოვრობენ. დღევანდელ  კულტურაში მაგალითად, ფაქტობრივადაც და  იდეოლოგიურადაც,  ქალები კაცებზე დამოკიდებულნი არიან;   პრესტიჟის მიღწევის ჟინი და  შეჯიბრებითობის მეტოქეობის  მეშვეობით წარმატების მოპოვება   მამაკაცებისთვისაა დამახასიათებელი.  ამ ტენდენციების  არსებობამ     სექსობრივ  როლებზე  მეტად   სოციალური როლები შეცვალა….  კულტურულ  პატერნებსა და  სოციალურ  ფორმებს    ხასითობრივი  ტენდენციების შექმნა შეუძლიათ,  რომლებიც  იმ   ტენდენციების  პარალელურად იარსებებენ, რომელთა საფუძველი სქესობრივი განსხვავებებია. ამ შემთხვევაში ორი პარალელური ტენდენცია  ერთში   ითქვიფება და  ისე ჩანს თითქოს  ორივეს ერთი და იგივე  საფუძველი ჰქონდეს . (Fromm 1943, p. 30).

დასასრულს, „ სქესსა და  ხასიათში” ფრომი   ხაზს უსვამს რომ,   ადამიანებს შორის  ინდივიდუალური განსხვავებები უფრო მეტად  მნიშვნელოვანია  ვიდრე  გენდერული განსხვავებები: ” რაც არ უდნა განსხვავება არსებობდეს  სქესთა შორის ,  ისინი   ერთი და  იმავე სქესის ადამიანებს შორის   არასებულ ხასიათობრივ განსხვავებებთან შედარებით უმნიშვნელოა.”(1943, p. 30).  ადამიანურ   ინდივიდუალურ  განსხვავებებზე  ყურადღების გამახვილება  არის  ფრომის შემდგომი  ესეის  საფუძველი, რომელიც ასევე გენდერის თემატიკაზეა.

1943 წელს  ფრომის   მიერ გენდერული განსხვავებების ანალიზი    ბიოლოგიურ ესენციალიზმს მიუახლოვდა , , ის    უფრო მეტად  კულტურულ მოდელს  ადრეულ 1950-იან წლებში დაუბრუნდა ,  თუმცა   ცდილობდა  მედიატორი   ყოფილიყო გენდერულ განსხვავებებზე  ნატურალისტურ და კულტურალისტურ   მოსაზრებებს შორის გენდერულ განსხვავებებზე. ” კაცი- ქალში”  (სტატია რომელიც გამოქვეყნდა 1951 წელ)ს ფრომი  ამბობს :  ” კაცსა და ქალს შორის ურთიერთობა ეს არის გამარჯვებულ და  დამარცხებულ ჯგუფს შორის  ურთიერთობა” (1951, p. 4).   სქესობრივი  დომინაციის  პროტო-ფემინსიტური  პოზიციის გათვალისწინებით ფრომი შემდეგ  კიდევ ერთხელ აჯამებს   მატრიარქატისა და  პატრიარქატის ანალიზს   რომელსაც ის  ისევ იყენებს რათა  მეტი ღირებულება  მიანიჭოს  ქალთა თვისებებსა და   გააკრიტიკოს  პატრიარქატი და კაცთა დომინაცია.  ამ დროს ის არ საუბრობს   სქესობრივ  აქტის დროს განსხვავებებზე  როგორც არსობრივზე , როგორც ეს  ”სქესსა და ხასაითშია”,   უფრო მეტად მიუთითებს  ქალების  ფუნქციაზე  (ბავშვის აღზრდაზე  როგორც სისათუთის  ქალისთვის დამახასიათებელი სოციალური მახსიათებელის  გამომუშავებაზე)  ჯერ  კიდევ ის  იბრძვის ექსტრემალური   კულტურალისტური   პოზიციის  წინააღმდეგ რომ არსებობს  გადამწყვეტი განსვავებები ქალსა და მამაკაცს შორის, მაგრამ  ეს  იმდენად არის ბიოლოგიის მიერ  განსაზღვრული რამდენადაც  კულტურული პირობების  მიერ. მისი ანალიზის ფოკუსი არის ის სოციო -კულტურული   პირობები რომლებიც ახდენს ქალიდა  მამაკაცის  პატერნების  შექმნას  რომ გადალახონ  მოწყენილობა  ან დაიმკვიდრონ საკუთარი თავი  სექსუალურ  ბაზარზე.

საინტერესოა რომ   მისი მოსაზრება ახლოსაა  გენდერის შესახებ აგნოსტიკურ მოსაზრებასთან ” კაცსა და ქალში”, გვტავაზობს რა რომ ჩვენ არ ვიცი ” ნადმვილი განსხვავებები   აკცსა და ქალს შორის ”  (Fromm 1943, p. 16).

ის უბიძგებს ინდივიდებს  არ   მიისწრაფოდნენ  და   არ იცხოვრონ  წინასწარ  მიღებული   მოსაზრებებით  თუ რა   უნდა იყოს  კაცი ან ქალი, არამედ შექმნან  მათ საკუთარი ინდივიდუალური  და  მათი საქციელი  ქცევა  კულტურული სტერეოტიპების მიერ არ იყოს  განსაზღვრული. ასეთი თვალსაზრისი მნიშვნელოვანწილად  განსხვავებულია  ვიდრე   მისი  ბიოლოგიური  ანალიზი   ” სქესსა და ხასაიშში” და  მიუთითებს   ნამდვილ  ღიაობაზე  გენდერის  კითხვისა ფრომთან–  ღიაობაზე რომელიც ხშირად ,  ჩანაცვლებულ იქნა  ესენციალიზმის  მიერ  შემდგომ წლებში. ზოგან , ფრომის ზოგიერთი  ომის შემდგომი ტექსტი – კაცი  თავისთვის,  სიყვარულის   ხელოვნება, ავადმყფი საზოგადოება, და ადამიანური  დესტრუქციულობის  ანატომია  –  ზოგჯერ   აბსოლუტურ  რეგრესიას  ქნის გენდერის  ანალიზის  მის ადრინდელ ტექსტებთან შედარებით. მისი  მტავარი წიგნები  გენდერზე  დისკუსიის ნაკლებობით ხასიათდებიან და ზოგჯერ  კულტურულ  საფუძველის რეპროდუცირებას ახდენენ   ქალსა და კაცს შორის  განსხვავებების თაობაზე  ნებისმიერი მყარი რეფლექსიის გარეშე  სქესობრივ განსხვავებებზე, გენდერზე და ქალსა და  კაცს შორის ურთიერთობებზე. Man For Himself (1947),  მაგალითად გენდერული ანალიზის  ნაკლებობას განიცდის.

თუმცაღა ფრომი  იყენებს   კატეგორიებს როგორებიცაა ტემპერამენტი და  ხასაით რომლებსაც ამკვიდრებს გენდერის ანალიზში,    ის ამ  აკტეგორიების გენდერულ დიფერენციაციას  არ  მოიაზრებს. და  თუმცა ის განიხილავს   სხვადასხვა ეთიკურ პრობლემებს, ის გენდერისა და სექსუალობის  პრობლემის  იგნორირებას ახდენს  მის წიგნში. ნაცვლად ამისა, ის ფოკუსირებას ახდენს უნივერსალურ ადამიანურ სიტუაციაზე, რომელიც ერთმანეთისგან არ ასხვავებს ქალსა და   კაცს და  მისი   ჰუმანიზმი არ  უაკვშირდება მხოლოდ  ქალთა ჩაგვრასა და  მათ გათავაისუფლებას .

სიყვარულის  ხელოვნებაში”  (1955), ფრომი აყენებს გენდერის შესახებ  კიტხვას რომელიც უარყოფილი იყო ”  კაცი  თავისათვისში” მაგრამ მისი ანალიზი მნიშვნელოვანწილად გადასხვაფერებულია. მისი ანალიზი  დაღდასმულია სქესობრივი  კონსერვატიზმითა და  სექსიზმის  ნაკვალევით, ეგზისტენციალიზმის, იდეალიზმისა და  მისტიციზმის. თუმცა  ფრომი  აღნიშნავს განსხვავებას    კაცსა და ქალს შორის, და  მისი ანალიზი   მეტად   ხელოვნურია. აანალიზებს      ქალისა და კაცს შორის  განსხვავებებს  სექსუალური აქტის დროს, ის  უბრუნდება  მის ადრინდელ ფოკუსს კაცთა შესრულების   შიშის შესახებ და ქალთა კმაყოფილების   კაცებზე დამოკიდებულების შიშის  შესახებ, რომელიც დამახსიათებელია  გენდერის მისეული ანალიზისათვის  ” სქესსა და  ხასიათში” – და  ეს ხასიათდება  ნეგატიური და ხელისშემშლელი მახასიათებლებით სექსუალური გამოცდილებისა — უფრო მეტად იდეალისტური  კომენტარები სექსუალური აქტის ელემენტებსი შესახებ. ამიტომაც  ფრომი ანტაგონიზმს შლის  სქესთა შორის რომელიც დამახასიათებელია  მისი ადრინდელი ანალიზისათვის სექსუალობისა და ერთიანობის  უფრო მეტად   იდეალურ  მოდელს ავიათარებს. ფრომისათვის,   კაცის ქალს აძლევს  მის  ორგანოსა და  სპერმას და ქალიც ასევე აძლევს, აღებს  ” მისი ფემინური ცენტრების  ჭიშკარს ” (1956,

p. 19).

მის წიგნში ფრომი ინტერესდება სიყვარულით, როგორც  ყველაზე  შესაბამისი გზით ადამიანური სიტუაციების  დაძაბულობებსი გადაჭრისა და  მიღწევისა  ერთიანობის სხვასთან და სამყაროსთან. ფრომი აგრძელებს კამათს  რომ ფროიდმა  განსაკუთრებული  მნიშვნელობა კი არ  მიანიჭა სექსს, როგორც ამას  ბევრი რევიზიონისტი ამტკიცებს , არამედ მან  ის დაყვანა მექანიკურ , ფიზიოლოგიურ  აქტივობამდე  დაძაბულობისა და გატავისუფლებისა. ფრომს  მიაჩნია რომ ეს  მოდელი სექსუალობის  მნიშვნელობის  სათანადოდ შეფასებას ვერ ახდენს , რომელსაც ის  ხედავს განცალკევების  გადალახვის საშუალებად  და  მასკულინური და ფემინური პოლუსებისs (Fromm {1956}

1989). ფრომისათვის სექსუალობა  მეტაფიზიკური ფენომენია, რომელიც საფუძველს იღებს ადამიანური არსებობის ერთ  ოპოზიციურ საწინააღმდეგო მხარეში და მხოლოდ  დაძაბულობისგან  სიამოვნებით გათავისუფლება  არ არის -la Freud.

ფრომისათვის სივყარულის  ფენომენი,  არსებიტად  გაერთიანების სურვილს გამოხატავს საწინააღმდეგო  სქესთან და უბრუნდება რა  ესენციალისტურ   პოზიციას  სივყარულსა და   გენდერზე, ის ამტკიცებს რომ  სიყვარული ყველაზე   კარგად ავსებს  გაერთიანების  მოთხოვნილებას მასკულინურ და ფემინურ   პოლუსებს შორის.(Fromm  1956,  pp.  27ff.).

აგრძელებს  ესენციალისტურ  მოდელს, ფრომი  მასკულინურ ხასიათს აღწერს როგორც  ” შეღწევის  თვისებების  მქონეს, გაძღოლის, აქტიურობის, დისციპლინის და სითამამის;  ფემინურ ხასიათი  განსაზღვრულია  როგორც  პროდუქტიურლი შემთვისებლობა/ამთვისებლობა, დაცვა, რეალიზმი, სიმტკიცე გამძლეობა,დედობრიობა’ (p. 31). ფრომი ამ თვისებების  კვალიფიცირებას ახდენს   შემდეგზე   მითითებით:  ”  ყოველთვის უნდა გვახსოვდეს რომ თითოეულ  ინდივიდში  ორივე მახასიათებელი არის არეული /შერეული და  ის გადასწონის რომელსაც მისი სქესი აფასებს, რომელიც მის სქესს მიეწერება.  ჯერ  კიდევ  არის აქ რარაც  ნატურალისტური ესენციალიზმისა  მის შეხედულებებში ქალისა და კაცის შესახებ,  ის  მიუთიითებს რომ  ჰომოსექსუალებს არასოდეს შეუძლიათ  აბსოლუტური ერთობის მიღწევა, იმიტომ რომ ისინი ერთი სქესის  სიყვარულით არიან შემოსაზღვრული.(Fromm 1956, p. 28). მსგავსი შეხედულებები მიუთითებს რომ ფრომის პერსპექტივა  ქალსა და მამაკაცზე  ფორმირებულია  რურწმენებით  მისი  კულტურული  გარემოსიდა რგორც სხვა  მამაკაცი  კრიტიკული თეორიის წარმომადგენლები, ის მიდრეკილია რომ  აიღოს    ჰეტეროსექსუალი მამაკაცის  თვალთახედვაგენდერისა და სექსუალობის ანალიზისას.

ფრომი აკრიტიკებს ფროიდის  ”ექსტრემალურ პატრიარქალობას, რომელიც  მას  მიიყვანს შეჯამებამდე   რომ  სექსუალობა per se მასკულინურია  ასე რომ ის  ფემინური სექსუალობის  იგნორირებას ახდენს(1956, p. 30).  ჯერ   კიდევ არ არის ნათელი ფრომი აანალიზებს თუ არა ”სპეციფიკურ  ფემინურ სექსუალობას”,  თუმცა ის აანალიზებს  ”დედობრივ სივყარულს” რომელსაც ის ადარებს  ”ძმურ სიყვარულს”.

უცნაურია, მაშინ როცა   მატრიარქატის ბაჩოფენის თეორიის მისეულ ანალიზსში, მატრიცენტრულ  პრინციპს წარმოადგენს  თანასწორობა, ამჟერად   ძმური სივყარულია რომელიც  ჰუმანიზმის  პრინციპს წარმოადგენს,   ყველა სხვა ადამიანური არსებების სივყარული და  მზრუნველობის  პრინციპი,  თანაგრძნობის ადა  პასუხისმგებლობისა   ყველა  ადამიანურ არსებაზე   ეგალიტარულ ეთიკაში. დედობრივი სიყვარული   შედარებისათვის წარმოადგენს  სიცოცხლის სიყვარულს ბავშვში და  ესენციალურად ალტრუისტული და არაეგოისტურია, თუმცა ნარცისისტული (Fromm 1956, pp.

41ff). [6]

შესაძლოა საინტერესო იყოს დავფიქრდეთ რატომ გვაწვდის ფრომი წინასწარ ამჟამნდელ ფემინისტურ  დაძაბულობას  დედობაზე და   ჯერ   კიდევ მარცხს  განიცდის   გამოიკვლიოს  ქალის  სექსუალობა  ან სექსუალური  განსხვავება. ასევე საინტერესო შეიძლება  იყოს, რატომ გადააქვს ასე რადიკალურად ფრომს გენდერზე  კულტურურალისტური  და ფემინისტური  პოზიცია  ადრეული 1940-50 -იანი წლებისა ესენციალისტურ  ჰეტეროსექსუალურ  პოზიციაზე  ”სიყვარულის ხელოვნებაში.  მისი ანალიზი სავსეა ნორმატული დაშვებებით რომლებიც  სქესობრივი კონსერვატიზმის  ლეგიტიმიზაციას ახდენს,  მაშინ როცა  ის წერს;  ”სიყვარული არსებიტად  სურვილის / ნების  საკითხი უნდა  იყოს, გადაწყვეტილებისა რომ მთელი ჩემი ცხოვრება მივუძღვნა   ამ ერთ არსებას”(1956,  p.  47). მისი ანალიზი  ასევე უბრუნდება იდეალისტურ პოზიციას  ”სიყვარულის  ღმერთის ”  განხილვისას (pp. 53ff), თუმცა იქ არის  ზოგი შემთხვევითი მწვავე სოციალურად  კრიტიკული შენიშვნები მის ანალიზსში  ” სიყვარული და  მისი დისინტეგრაცია თანამედროვე  დასავლურ საზოადოებებში” (pp. 70ff).

ფრომი დროგამოშვებით  უბრუნდება  ფემინისტურ და კულტურალისტურ აქცენტებს  მისი ადრეული ნაწერებისა  მის  ბოლოდროინდელ შრომებში, თუმცა იქვე  თავს იჩენს ესენციალიზმი და სქესობრივი  კონსერვატიზმი . ’ადამიანის დესტრუქციულობის ანატომიაში,  მის ერთერთ უკანასკნელ  მთავარ   წიგნში (1973), ფრომი იმეორებს  აზრს  მატრიარქატის მაღალგანვიტარებულობის შესახებ, რმელსაც ის 1930 -იანი წლების ესეებში ავითარებს და  იყენებს  ანტროპოლოგიურ საფუძველს  რომ აღწეროს   ქალსა და კაცს შორის განსხვავებები.   მის განხილვებში ანთროპოლოგიისა pp.  155ff.) ფრომი  განსჯის ” ცენტრალურ როლს დედისა” ნეოლითურ სოფლებში და ქალაქებში  ”ძველი  დაყოფა შრომისა , სადაც  კაცი ნადირობდა  და ქალია გროვებდა მცენარეებსა და  ხილს, სოფლის მეურნეობა   ქალების აღმოჩენა იყო, მაშინ როცა  ცხოველთა მეურნეობა -კაცების(p. 155). დამატებაში ის აღნიშნავს : ცივილიზაციის განვითარებაში სოფლის მეურნეობის  ფუნდამენტური როლის  მხედველობაში  მიღებით,  გაზვიადება არ არის  ვამტკიცოთ რომ  მოდერნული ცივილიზააცია   ქალების მიერ არის აფუძნებული’. ფრომი  გვთავაზობს რომ დედამიწისა და დედის შესაძლებლობა რომ  დაბადონ სიცოცხლე   ქალს ძირითად როლს აძლევდა ნეოლითურ საზოგადოებაში და  შემდეგ მოჰყავს საფუძვლები, არგუმენტები ”ქალის ცენტრალური როლის შესახებ’ (pp. 155ff.) და  მატრიარქატის ბაჩოფენის თეორიას.

მიჰყვება რა Mumford, Childe და სხვებს , ფრომი განიხილავს ” ურბანულ რევოლუციას”  და  ტრანზიციას   -კაცების მიერ  დომინირებულ საზოგადოებაზე, წერს: ” ეს სოციალური და პოლიტიკური  ცვლილებები , რომელსაც თან ახლდა საზოგადოებაში ქალის როლისა  და რელიგიაში დედის ფიგურის ცვლილება  . მიწის   ნაყოფიერება დიდი ხნის განმავლობაში არ   იყო სიცოცხლისა და  ნაყოფიერების წყარო, არამედ  ინტელექტი რომელმაც შექმნა ახალი გამოგონებები, ტექნიკა, აბსტრაქტული ფიქრი და სახელმწიფო მისი კანონებით. დიდი ხანია რაც არა საშვილოსნო, არამედ  გონება გადაიქცა შემქნელ  ძალაუფლებად და ამასთანავეა რა  ქალები არამედ  მამაკაცები დომინირებენ საზოგადოებაზე (pp.  163-164). ფრომი აქ  ქალის იდენტიფიცირებას ახდენს ესენციალისტური და პატრიარქალური ტრადიციით  მის საშვილოსნოსთან, მაშინ როცა კაცი იდენტიფიცირებულია გონებასთან,  იმეორებს  „კაცების ფილოსოფიას“  და გადახედავს პლატონს არისტოტელეს, თომა აქვინელსა და სხვებს.  სიმპტომურია, როდესაც გონების ძალას აღვწერთ ფრომი  მის ინვესტირებას ახდენს  კაცების სექსუალობასთან, როდესაც ის წერს  ”  პოტენცია და  სიფაქიზე/დახვეწილობა  შეღწევისა , თეორიული ფიქრისა”159) ”შეღწევა”  ერთერთი მისი სავყარელი ტერმინია  ინტელექტუალური მიღწევებისათვის და ამდენად გამოხატავს  ფიქრის   ფალოცენტრულ ბუნებას.

ჯერ  კიდევ  მის  ანალიზში  ” ადამიანური დესტრუქციულობის ანატომია”   კრიტიკული  წარმოჩენაა    პატრიარქალურ წესისას  ” რომლისთვისაც  კონტროლის  პრინციპი შინაგანია:  ბუნების  კონტროლი, მონების კონტროლი, ქალებისა და ბავშვების  კონტროლი(p. 164). სხვა კრიტიკული თეორიტიკოსების მგავსად ,  ის გვაწვდის დომინაციის დომინირების შესანიშნავ კრიტიკას,  პატრიარქალური დომინირების ჩათვლით, ფრომი მარცხს განიცდის რომ განავითაროს ადეკვატური   პერსპექტივა გენდერზე.  მისი   კავშირი   თანამედროვე ფემინისტურ თეორიასთან არის ცხადი  მის წინგში და კიდევ სხვა ტექსტებში 1960-70-იანი წლებისა.  აგრესიის  და დაცვის  კრიტიკა  მშვიდობისა და განიარარების  ღირებულებების.

ფრომი, მშვიდობის  მოძრაობა და ფემინიზმი.

ფრომი იყო SANE -ეს წევრი და კიდევ სხვა  ჯგუფებისა რომლებიციბრძოდნენ განიარარებისათვის და  მტკიცედ უჭერდნენ  მხარს ანტი- საომარ  მოძრაობებს  1960-იან წლებში რომლებიც  მიმართული იყო ვიეტნამში ამერიკის შეერთებული შტატების  აგრესიის წინააღმდეგ. მისი წიგნი  May Man Prevail (1961) აკრიტიკებს  ცივი ომის შესახებ  მითებს” და  აანალიზებს  ”  პათოლოგიური და ჯანსაღი ფიქრი  პოლიტიკაში”,  აკრიტიკებს   პარანოიდულ ფიქრს, დაპროექტებას  ფანატიზმს, და მექანიკურ ფიქრს რომლებიც ჯერ   კიდევ გამოსადეგია  თანამედროვე   პოლიტიკური დისკურსებისა და რეალობის ანალიზისას. ეს ცნებები, ისევე როგორც   ნეკროფილიისა და ბიოფილიისა მისეული ანალიზი(1973)  ფრომს ფემინიზმის იმ  მნიშვნელოვან ტენდენციებთან აკავშირებს, რომლებიც   მშვიდობის  კვლევაზე , აგრესიის  ანალიზსა და  ადამიანური დესტრუქციულობის  შემცირების შესაძლებლობაზეა ფოკუსირებული

მოგვიანებით ფრომი უბრუნდება  პროგრესისტულ   პერსპექტივებს გენდერზე და პოზიტიურ მითითებებს აკეთებს  ქალთა   განმათავისუფლებელ   მოძრაობასთან დაკავშირებით. ესეიში  ” დედების  უფლებების  მნიშვნელოვნება  დღევანდელობაში”   ფსიქოანალიზის კრიზისში ( 1970) ფრომი კამათობს რომ  მატრიარქატის   პრინციპი , რომელიც გამოკვეთილია ბაჩოფენთან  არის  ”ძირითადი საფუძველი უნივერსალური თავისუფლებისა  და თანასწორობისა , მშვიდობისა და  ჰუმანურობისა . ის ასევე  ძირითადი  პრინციპია  დედობრივი კეთილდღეობისა და მსოფლიო ბედნეირებისა” (1970, p. 103) ის  კამათობს /ამბობს რომ ეს  პრინციპები რელევანტურია  ”პატრიარქალურ-ავტორიტარული სისტემებსი მარცხის” გაანალიზებისას’; დემოკრატიული რევოლუცია, ქალთა რევოლუცია, ბავშვებისა და  მოზარდების რევოლუცია;  რადიკალი ახალგაზრდების რევოლუცია;  სქესობრივი  რევოლუცია’.  მატრიარქატის  პრინციპებისათვის  მეტი ღირებულების მინიჭებით ამ თანამედროვე  რევოლუციებში, ფრომი ასევე აკრიტიკებს  პატრიარქალური დომინირების გაგრძელებას.: ” წმინდად  პატრიარქალური საზოგადოება სიყვარულისა და თანასწორბისათვის არ ზრუნავს; ის მხოლოდ  კაცების მიერ შექმნილ  კანონებს უაკვშირდება ,  სახელმწიფოს, აბსტრაქტულ პრინციპებს, მორჩილებას.   ეს    აღწერილია სოფოკლს ანტიგონეში   კრეონის  პიროვნებასა და სისტემაში,   ფაშისტი ლიდერის  პროტოტიპში.(Fromm 1970, p.

106).

ფრომი  მატრიცენტრული და პატრიცენტრული  პრინციპების  სინტეზირებას,    მატრიცენტრული ღირებულებების   სამართლიანობასა და რაციონალურობასთან კომბინირებას ახდენს    საწინააღმდეგო პრინციპების სინთეზის ჰეგელისეული  ხედვა    სქესობრივი განსხვავებების დეკონსტრუირებას ახდენს  ფრომი    წიგნში  ”სიცოცხლის სივყარულისთვის”  კიდევ ერთხელ  საუბრობს ” პატრიარქალური წესრიგის  კრიზისის შესახებ” და  მეტ  ღირებულებას  ანიჭებს”ფემინისტურ რევოლუციასა”  და  მის  ”  შესანიშნავ უპირატესობებს”.

ქალები  ისევე როგორც ბავშვები, ობიექტებად  მათი ქმრების საკუთრებად მიიჩნეოდა. ეს შეიცვალა.  ისინი შესაძლოა ისევ  არასახარბიელო მდგომარეობაში იყვნენ  კაცების  სამყაროში, იღებდნენ ნაკლებ ანაზღაურებას იმავე სამუშაოსათვის;  მაგრამ მათი საერთო პოზიცია , მათი ცნობიერება , გაცილებით ძლიერია ვიდრე  ის იყო. და ყველა პირობა არსებობს იმისა   რომ ქალების რევლუცია წინ წავა, გაგრძელდება, ისევე როგორც  „ ახალგაზრდების რევოლუცია“ისინი გააგრძელებენ განსაზღვრონ, არტიკულირება მოახდინონ და დაიცვან  საკუთარი  უფლებები (Fromm 1986, p. 25).

1975 წელს იტალიაში გამოქვეყნებულ ინტერვიუში, ფრომი   კომენტარს  აკეთებს ფემინისტურ  მოძრაობაზე. როცა   სთხოვეს   კომენტარი გაეკეთებინა ფემინისტური  მოძრაობის  მისეულ აღქმაზე, მან უპასუხა  ” ღია, ძალადობრივი ბრძოლა კაცების  წინააღმეგ”

შეუძლებელია ქალების ფსიქოლოგიის გაგება  და ამიტომაც კაცების ფსიქოლოგიის გაგებაც, არავის შეუძლია გაიგოს  სადიზმის , მტრობისა და დესტრუქციისა  ელემენტები თუ არ გავითვალისწინებთ რომ.   გასული  6 ათასი წლის განმავლობასი  სქესთა შორის ბრძოლა მიმდინარეობდა. ეს  ბრძოლა არის  პარტიზანული ბრძოლა. ქალები დაამარცხა პატრიარქატმა ექვსი ათასი წლის წინ და საზოგადოება აშენდა კაცების დომინირების პრინციპით. ქალები  მამაკაცთა საკუთრებას წარმოადგენდა და უწევდათ მადლიერები ყოფილიყვნენ ყოველი ახალი დათმობისა რომელსაც კაცები უწევნდენ მათ. მაგრამ არ არსებობს კაცობრიობის ერთი ნაწილის დომინირება მეორეზე, ერთი კლასისა  მეორეზე, ერთი სქესისა  მეორეზე  თუკი არ არსებობს აჯანყება ქვემოდან, სიბრაზე, სიძულვილი და  შურის ძიების სურვილი მათი მხრიდან ვინც  დაჩაგრულია  შიში და  საფრთხის  შეგრძნება მათში, ვინც ჩაგრავს (Fromm 1975, p. 59).[8]

გულუბრყვილო  და კეკლუცურ  თვისებებზე, რომლებიც  ტრადიციულად  მიწერებათ ქალებს  ფრომი  ამბობს:

ქალები იმდენად  იყვნენ ოპრესირებულები,  რომ მათ  გაუცნობიერებლად მიიღეს   როლი, რომელიც მმართველმა სქესმა   კაცებმა მათ  მიაწერა . მათ სჯეროდათ კიდევაც  კაცების მიერ გაწეული პროპაგანდის , რომელიც  იმავე ხასიათის იყო   როგორისაც პროპაგანდა  „სხვა ომებში“,  ომებში  კოლონიზებული ხალხის წინააღმეგ და ა.შ.  მიიჩნეოდა, რომ  ქალები   გულუბრყვილოები და  მიამიტები იყვნენ: ფროიდი ამბობდა, რომ  ისინი  იყვნენ ნარცისულები, არარეალისტურები,  მხდალები,  მამაკაცებთან შედარებით  ბიოლოგიურად  , ინტელექტუალურად და  მორალურად დაბლამდგომები . სინამდვილე არის ის რომ ქალები ნაკლებად  ნარცისულები არიან ვიდრე  კაცები, მარტივი მიზეზის გამო, არაფერია ისეთი რომელსაც  მამაკაცი აკეთებს და არ ჰქონეს  სხვებზე შთაბეჭდილების  მოხდენის განზრახვა. ქალები აკეთებენ ბევრ რაიმეს ამ მოტივის გარეშე და  სინამდვილეში ,  რასაც თქვენ შეგიძლიათ უწოდოთ ქალების პატივმოყვარეობა  მხოლოდ აუცილებლობაა  რომ ასიამოვნონ  გამარჯვებულებს. თუკი ქალები   რეალიზმის სიმცირეს განიცდიან რა შეგვიძლაი ვთქვათ კაცების რეალიზმზე ეპოქაში  რომელშიც  ყველა დასავლური მთავრობა,  კაცებისგან შედგება  ფულს ხარჯავს  ატომური ბომბების  მშენებლობაზე,   ნაცვლად იმ კატასტროფის  თავიდან აცილებისა, რომელიც მთელ სამყაროს ემუქრება(Fromm 1975, pp. 59 and 94)

ფრომს  მიაჩნია რომ სქესთა შორის ომმა   დიდი რაოდენობით  სიძულვილი და სადიზმი შექმნა,  ორივე მხრიდან: ”  ექსპლუატირებულები და  ექსპლუატატორები   ორივე ერთ ნავშია, ისინი  ტყვეები  არიან და    ერთმანეთს ემუქრებიან ,  სძულთ ერთმანეთი,   მათ ორივეს ეშინია ერთმანეთის თავდასხმის, ასე რომ   კაცებს ეშინიათ ქალების ა  ისინი მხოლოდ თავს  გვაჩვენებენ  რომ ასე არ არის.” (Fromm 1975, p.

94). ფრომი ამ ინტერვიუში აკრიტიკებს  ფემინისტურ  მოძრაობას როგორც საშუალოდ რეფორმისტულ რაიმეს, რომლის ფარგლებშიც  კაცებიც გაიზიარებენ  ძალაუფლებას, და  პატრიარქალური ღირებულებები არ იქნება გადაფასებული ,  არ მიიჩნევს   ”ნამდვილად რევოლუციიური  მიზნის მქონედ , რომელშიც  ქალები   გახდებიან  „ჰუმანურად ემანსიპირებულები”.  უსამართლოდ ახდენს   ქალთა   განმათავისუფლებელი  მოძრაობის  იენტიფიცირებას  მის  რეფორმისტულ   ფრთასთან  თუმცა  მისი   კომენტარი აკრიტიკებს იმას რაც  ლიბერალური ფემინიზმის სახელითაა ცნობილი

1980 წელს  ფრომი აგრძელებს  ადამიანების გათავისუფლების  პერსპექტივის  პროექტს,     იცავს სიცოცხლის  სიყვარულის იდეას , მაშინ როცა  აკრიტიკებს  პატრიარქატს აგრესიასა და დესტრუქციას. ფრომსი  ყველაზე   სახელოვანი   კავშირი   ფემინიზმტან ამიტომაც  არის  მისი  პერსპექტივა   მშვიდობისა და  სიცოცხლის და მისი კრიტიკა პატრიარქატისა და აგრესიის.  ის      კრიტიკული თეორიის და ფემინიზმისა  ერთგვარ სინთეზს გვთავაზობს

შესაძლო სინთეზი?

მე  დავასრულებ შენიშვნებით  თუ რატომ მიმაჩნია შესაძლებლად  და სასურველად  კრიტიკული თეორიისა და   ფემინიზმის  სინთეზი. .   დიალექტიკური დომინაციისა  და განთავისუფლებისა კრიტიკული თეორია  ფემინისტური  სოციალური თეორიისთვისკონცეპტუალურ  ჩარჩოს, ასევე კრიტიკული თეორია   გა ფემინისტური თეორიის მიერ   პატრიარქატის  კრიტიკით და   ქალების განთავისუფლებაზე   პერსპექტივებით შევსებას   საჭიროებს. Seyla Benhabib and Drusilla Cornell-მა  გამოსცეს  წინგი  ”ფემინიზმი როგორც  კრიტიკა ( 1987)  რომელიც  კრიტიკული თეორიისა და ფემინიზმის  პერსპექტივებს აერთიანებს. კრიტიკა, ნორმა და  უტოპია Benhabib (1987)  ” კრიტიკული თეორიის აპორიას”   ასრულებს მოწოდებით რომ  განვავითაროთ ემანსიპატორული  პოლიტიკა  რომელიც მოახერხებს  კომბინირებას რადიკალური დემოკრატიული  ლეგიტიმურობისა   ინსტიტუციონალური ცხოვრების ორგანიზებაში   კულტურულ-მორალურ   კრიტიკასტან აპტიაქტაის და ინდუსტრიული ესპლოატაციისბნებისა   ჩვენს და  ჩვენს გარესე’

ბენჰაბიბი   ცდილობს  განავითაროს ეთიკა  და სოციალური თეორია  კრიტიკული თეორიის ჩარჩოში,  რომელიც მხედველობაში მიიღებს ფემინისტურ  მოსაზრებებს.

თავის წიგნში Unruly Discourses (1990),  ნენსი  ფრაიზერი  იზიარებს  ფემინსიტური იდეოლოგიის  ფუკოს, ლიოტარის, ჰაბერმასის, რორტისსა და დერიდასეულ კრიტიკას, ავითარებს ფემინისტურ  სოციალურ თეორიას. ის იზიარებს  ფანკფურტის სკოლის  ტრადიციას,  კრიტიკას ადრინდელი მარქსის მსგავსად განსაზღვრავს:   “ საუკუნოვანი  ბრძოლებისა და სურვილების თვით-გამორკვევა”(Fraser 1989, p. 2). მის  კვლევებში ფრაიზერი  ხაზს უსვამს  კონკრეტულ ბრძოლას, როგორც პროგრამას კრიტიკული თეორიტიკოსებისათვის; სოციალურ  მოძრაობებს  კრიტიკის სუბიექტად მიიჩნევს; და   კრიტიკული   თეორიის  პოლიტიზირებას ახდენს, ასევე   ფემინისტურ  განზომილებას გვაწვდის, რომელიც თეორიას   პრაქტიკასთან აკავშირებს,  უფრო ძლიერად ვიდრე სხვა აბსტრაქტული და აპოლიტიკური  ვერსიები  კრიტიკული თეორიისა.

კრიტიკული თეორიისა და ფემინისტური თეორიის თანაკვეთა იმაში მდგომარეობს, რომ  ორივე  მათგანი აკრიტიკებს მეცნიერებასა და ტექნოლოგიებს, და ამბობენ, რომ ისინი დომინაციის ინტერესებს ემსახურებიან და ალტერნატიულ ღირებულებებს  უჭერენ მხარს, როგორებიცაა ურთიერთგაგება, ურთიერთპატივისცემა, მშვიდობა. ფაქტობრივად  ძირიტადი თემა  განმანათლებლობის დიალექტიკა არის მისი  რადიკალური  კრიტიკა მეცნიერების, ტექნოლოგიისა და  ინსტრუმენტალური რაციონალობის რომელიც აგრძელებს   ღირებულებად  ყოფნას    ე.

არის ასევე  მცდელობები  მოხდეს  კრიტიკული თეორიის  კომბინირება  ფემინიზმთან და ფსიქოანალიზთან. Jessica Benjamin ზოგიერთ ადრეულ ესეიში(1977 and 1978)  ”სიყვარულის საზღვრებში/ზღუდეებში”(1988) ახორციელებს  ფსიქოანალიტიკური ფემინიზმის სისტემურ განვითარებასკრიტიკულ თეორიასთან ერთად. ბენჯამინი აწარმოებს კრიტიკას დომინირებისა, რომელიც დაფუძნებულია ფსიქოანალიზზე და ფემინიზმზე, რომელიც  ინსპირირებულია  თეორიებით სიყვარულისა და  ყოველდღიური ცხორების შესახებ.  ამიტომაც ის გვთავაზობს სისტემატურ  პერსპექტივას რომელიც არ  იყო გათვალისწინებულიკრიტიკული თეორიის  ფარგლებში ფრომის მიერ, ამიტომაც ის მარკუზესა და ადორნოს მეტ გავლენას  განიცდის.

ბოლოს, როგორც მე აღვნიშნავ,  ჩემს  ბოლო წიგნში ”კრიტიკული თეორია, მარქსიზმი და  მოდერნულობა”  კრიტიკული თეორიის ემანსიპატორული პერსპექტივა გვთავაზობს პოზიციებს კულტურული და სქესობრივი პოლიტიკისა, რომლებიც არის მონათესავე სხვა პროგრესივისტული ტენდენციებისა ბევრ ახალ სოციალურ მოძრაობაში-  კრიტიკული თეორია  ყოველთვის  უკავშირდებოდა აესთეტურ-ეროტიკულ განზომილებას გამოცდილებისა და ჰქონდა  იცავდა  სიამოვნებას, ბედნიერებას, თამშს და გრძნობით კმაყოფილებებს. მისი ხაზგასმა  სხეულზე და მატერიალისტური ფოკუსი მოთხოვნილებებზე,ამიტომაც იყო მიდრეკილი     სქესობრივი  პოლიტიკის  დიალოგისკენ,რომელიც  მოწოდებული იყო  პროგრესივისტული ფემინიზმის მიერ.ცხადია რომ , კრიტიკული ეორია   ყოველთვის  უსვამდა ხაზს ადამიანური სექსუალობის მნიშვნელობას ინდივიდუალური ცხოვრებისათვის და  ყურადღებას ამახვილებდა უკეთესი ადამიანური ურთიერთობების საჭიროებაზე  სქესთა შორის.  კრიტიკული თეორიის წარმომადგენლები  ყოველთვის მიუთითებდნენ   ოჯახის  მნიშვნელობაზე როგორც სოციალიზაციის  ინსტიტუტისა  და  ახასიათებდნენ გზებს, თუ როგორ წარმოქმნიდა  პატრიარქალური ოჯახი ავტორიტარულ  პერსონებს/ინდივიდებს  ჩაგრავდა რა ბავშვებსა და ქალებს see Kellner 1989b, Chapters 3 and 4). მაშინ როცა  კრიტიკული თეორიის ზოგი მამრობითი  წარმომადგენელი  ხშირად    მამრთა დამოკიდებულებებისა და  აღქმებისა   საკუთარ  შრომებში პროექტირებას ახდენდა, სხვები როგორებიც  იყვნენ მარკუზე,  ჰქონდათ შედარებით  პროგრესული   შეხედულებები  სქესობრივ  პოლიტიკაზე და   ფემინიზმს  ეპყობოდნენ   პოზიტიურად მისი  პირველივე გამოჩენის დროიდან.(see Kellner 1984).

ნებისმიერ შემთხვევაში კრიტიკული   თეორია  თანმიმდევრული იყო  პატრიარქატის კრიტიკაში და მოითხოვდა  ქალთა გათავისუფლებას ფემინიზმის მიერ Mills (1987), Fraser (1989),   და სხვები განიხილავდნენ  კლასიკური კრიტიკული თეორიის  ლიმიტებს/შეზღუდვებს ფემინისტური  პერსპექტვიდან, მამინ როცა   ზოგი ცდილობდა კრიტიკული თეორიისა და  ფემინიზმის   შეთავსებას/სინთეზირებას უკანასკნელ წლებში. ეს იყო  იმედისმომცემი განვითარება  ფრაგმენტაციის შემდგომ რადიკალური  ფიქრისა და პოლიტიკის 1980-იანი წლებში  -ფრაგმენტაციისა და შიდადბრძოლების   შურიგებელი  პერიოდის შემდგომ  -შესაძლოა დადგა დრო განსხვავებების გადალახვისა, რათა  დაიწყოს  უფრო მეტად პროდუქტიულ დიალოგში ჩართვა, ახალი სინთეზის  ასაშენებლად, რომელიც წარმოშობს   საბოლოო კითხვას :  არის თუ არა  ”სხვად  ყოფნა”  გაფეტიშებული და  შეგვიძლია თუ არა განვავითაროთ   ინტელექტუალური და პოლიტიკური პროექტი, რომელიც დააფასებს  ინდივიდუალობას, განსხვავებულობას და    სხვად ყოფნას  ამავე დროს მიზნად ექნება  სააერთოობის, სოლიდარობისა და  საზოგადოებრიობის განვითარება?  კრიტიკული თეორიის მომავალი ჩემი აზრით, ამ კითხვეებზე პასუხზეა დამოკიდებული.

ხატია ნადარაიას თარგმანი (იხილეთ სხვა საინტერესო სტატიები მის ბლოგზე)